ای ترجمه، درود بر تو!

نهضت‌های ترجمه، پلی برای جابه‌جایی تمدن

وقایع اتفاقیه در شمارهٔ 48، نهم ربیع‌الاول سنۀ 1268 تأسیس دارالفنون و ثبت‌نام شاگردان را در شش فن شامل نظامی، طبابت، دواسازی، جراحی، مهندسی و علم معادن اعلام می‌کند و می‌نویسد: «و مترجمینی که به جهت دارالفنون لازم است قرار داده‌اند

استادان دارالفنون از اتریش و آلمان و بیشتر از فرانسه بودند. در نتیجه، این نهاد علمی در آغاز کار نیاز به مترجم و ترجمه داشته تا اول، در کلاس حضور یابند و مطالب استاد را به زبان فارسی برگردانند و دوم، منابع علمی و کتاب‌ها را به زبان فارسی در اختیار شاگردان قرار دهند. داستان ترجمه به اولین کالج ایران برنمی‌گردد.

از فرازهای تاریخ تمدن اسلامی، پیشتازی علمی مسلمانان از قرن دوم تا چهارم در جهان است. این مهم با ترجمۀ وسیع آثار علمی تمدن‌های قبلی و معاصر امکان‌پذیر می‌شود که آن را «نهضت ترجمه» می‌خوانند. چنین نهضتی شکوفایی تمدن اسلامی را رقم می‌زند. 

مسلمانان در دوران شکوفایی تمدن اسلامی با وجود باور به مقدس بودن کتاب خود و آموزه‌های جاودان در همۀ ابعاد زندگی، خود را بی‌نیاز از علم روز ندیدند.  آنان حریصانه تمام علوم قبل و معاصر را بلعیدند و هیچ تعصبی در یادگیری علوم، فنون، صنایع و هنرها نداشتند؛ چرا که خودِ آموزه‌های دینی، هیچ محدودیتی در زمان، مکان، ایمان، شرک و نفاق استاد برای کسب علم قائل نبود. چنین فرصتی زمانی فراهم شد که اول، جنگ‌های داخلی و بی‌ثباتی جامعۀ اسلامی پایان یافته بود؛ دوم، وسعت سرزمین‌های اسلامی نیازهای جدیدی می‌طلبید؛ سوم، مسلمانان با تمدن‌های بزرگ ایران و روم هم‌جوار و درهم‌آمیخته شدند و چهارم، حاکمان و به ویژه خلفای عباسی، به یاری مشاوران ایرانی، دانشمندان را بدون توجه به ملت، مذهب و نژاد ارج نهادند و آنان را زیر بال و پر خود گرفتند. برای مثال، هارون‌الرشید کتابخانۀ روم شرقی را به بغداد آورد و دستور داد آن‌ها را ترجمه کنند. او بیت‌الحکمه را نیز به پیشنهاد خاندان ایرانی برمکی تأسیس کرد که سه مأموریت داشت: 

  1. جمع‌آوری و حفظ آثار اندیشمندان 
  2. ترجمۀ آثار و کتب باارزش جهان 
  3. فعالیت علمی و تجربی دانشمندان 

مترجمان، صحافان و کتابداران از جمله شغل‌های بیت‌الحکمه بودند. این مرکز علمی چنان قدرتی داشت که رساله‌های افلاطون، ارسطو، اقلیدس و جالینوس به سادگی در بغداد به زبان عربی در دسترس بود. 

مأمون نیز به برکت مادر ایرانی و تربیت خاندان برمکی بسیار روشن‌فکر و علم‌دوست بار آمد. او در مکاتبه با پادشاه روم، کتاب‌هایی از علوم باستانی انتخاب کرد و به بغداد آورد. یکی از شروط صلح میان مسلمانان و رومیان در زمان مأمون، ارسال یک نسخه از تمام کتب یونانیان به ایران بود. تحلیلگران تاریخ، حضور پررنگ ایرانیان را در دربار خلفای عباسی در جایگاه وزیر و صاحب‌منصب، عامل ثبات سیاسی، استقرار نظام اداری و توسعۀ علمی می‌دانند. این چنین بود که در عصر طلایی ترجمه، فلسفه و منطق، ریاضیات، ستاره‌شناسی، هندسه، موسیقی، طب، گیاه‌شناسی و بدن‌شناسی از پهلوی، هندی، سریانی و نبطی به زبان عربی ترجمه شد. 

این چنین، هر بار و در فرایند ترجمه، آورده‌های تمدنی میان ملت‌ها ردوبدل شده است. آن‌ها بی‌تعصب و متواضعانه پای درس علم نشسته‌اند تا گاه به اندازهٔ چند قرن بر دوش تلاش علمی ملتی دیگر بایستند. 

از نقاط آغاز تمدن اسلامی همین نهضت ترجمه است. بعد از آن، دانشمندان مسلمان فعالیت علمی را ادامه دادند و خود در بسیاری علوم سرآمد شدند، تا آن‌جا که دکتر هونکه، شرق‌شناس آلمانی، در کتاب خود با عنوان «خورشید الله بر فراز مغرب زمین» سرنخ تمام علوم رشدیافتۀ غربی، از پزشکی تا موسیقی را در متون اسلامی آن دوران می‌داند. به دیگر سخن، اروپاییان نیز در شکل‌گیری تمدن غربی از ترجمه و انتقال علم آغاز کردند. ناگفته پیداست که آن‌ها هم مانند مسلمانان، در ترجمه متوقف نماندند و از آن عبور کردند.

این چنین، هر بار و در فرایند ترجمه، آورده‌های تمدنی میان ملت‌ها ردوبدل شده است. آن‌ها بی‌تعصب و متواضعانه پای درس علم نشسته‌اند تا گاه به اندازهٔ چند قرن بر دوش تلاش علمی ملتی دیگر بایستند. 

تجربۀ چنددهه‌ای دنیا در موضوع سواد مالی برای آموزش، پژوهش و ترویج با انواع محصولات و خدمات را نمی‌شود و نباید نادیده گرفت. تعصب روی دیگر نادانی است و لازمۀ تمدن نوین اسلامی، علم‌آموزی بی‌هیچ پیش‌شرط و شرطی است. فهم عمیق سواد مالی برای کاربست آن در ویایران نیازمند عبور از پلی به نام ترجمه بود. از این رو، در سال 1395 و در پروژه‌ای شش‌ماهه، بیش از 1000 عنوان کتاب در سواد مالی فهرست شد و در مسیر رتبه‌بندی و اولویت‌گذاری به 164 عنوان رسید. این عناوین در افقی پنج‌ساله در دستور کار تهیه، ترجمه، ویرایش محتوایی و ادبی و در نهایت، نشر قرار گرفت. 

از یک سو، از ترجمه گریزی نیست؛ اما از سوی دیگر، این به معنای سرسپردگی و توقف در ترجمه نیست. در مرحلۀ ویرایش محتوایی دوچندان دقت شد تا هستۀ اصلی دانش دست‌نخورده باقی بماند. هستۀ اصلی دانش، جهان‌شمول و جدا از عناصر زمان و مکان و موقعیت فرهنگی‌اجتماعی است. بازروایت منابع دینی و فرهنگی، از قرآن و روایات تا حکایات ادبی، از پنجرهٔ این هستۀ اصلی سواد مالی، آموزه‌هایی را فراهم آورد که مخاطب پژوهشی، آموزشی و ترویجی سواد مالی از جهان‌شمولی و رنگ و تصویرگری اسلامی‌ایرانی آن به شگفت می‌آید. این همان چیزی است که در آن سوی پلِ ترجمه منتظرش بودیم؛ سرزمینی جدید از منابع علمی آموزشی متناسب با فرهنگ اسلامی‌ایرانی.

تلاش بر بومی‌سازی ممکن بود اصول و چارچوب‌های سواد مالی را فرو ریزاند و از بازتولید تجربۀ موفق جهانی بازمان دارد. آکادمی اما متعهدانه ادب ترجمه را در منابع علمی و آموزشی خود رعایت کرده است. برای مثال، در ترجمۀ داستان‌ها به متن اصلی، اسامی، شخصیت‌ها، مکان‌ها، موقعیت‌ها و تصاویر متعهد بوده و صدالبته که به مخاطب مسلمان ایرانی هم متعهد است. به این منظور، با در نظر گرفتن ویژگی‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی ایران سیاست‌هایی را در ترجمه و نشر آثار به کار گرفت. این سیاست‌ها نه‌تنها سیاست‌ها و ضوابط نشر کتاب وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی را در تغییر و حذف نکات غیرشرعی پوشش می‌دهد، بلکه با ریزبینی، دقت و یاری اهل فن و ساعت‌ها گفت‌وگو و گاه بحث، ناسازگاری با سبک زندگی اسلامی‌ایرانی را شناسایی کرده و بدون آسیب به اصل تعهد به ترجمه، تناسب با زیست‌بوم ایران را رعایت کرده‌ است. 

بر بستر چنین جریانی از ترجمه، آورده‌های ارزشمندی از جمله دورهٔ بیست‌ودوجلدی و دورهٔ سی‌جلدی داستان‌های سواد مالی تقدیم مخاطبان ایرانی شد و بیش از سی عنوان گزارش از تجربۀ جهانی برای آکادمی فراهم آورد. مهم آن است که از این پل بگذریم و در فعالیت‌های آموزشی‌ و ترویجی، آموزه‌های سواد مالی را یکپارچه و متناسب با ویژگی ایران از ابعاد فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی تدارک بینیم. دورهٔ «در جستجوی خوشبختی» و «داستان‌های بومی سواد مالی» از نتایج عبور از این پل و در حقیقت، میوه‌های کاشت دانه سواد مالی در خاک ایران است.


هشتگ‌های مرتبط


نظر خود را بنویسید

مطالب پیشنهادی