رشد بدهی و به ویژه بدهی‌های برجای‌مانده تا دوران بازنشستگی، مشکلی دیرپا و روزافزون برای افراد و خانواده‌ها در سراسر جهان است. مشکلات اقتصادی حاصل از همه‌گیری کووید19 نیز باعث شده افراد بیش از پیش در دام بدهی گرفتار شوند. انتشار کتاب جدیدی در حوزۀ بازنشستگی، بهانه‌ای شد تا کارشناسان و فعالان حوزۀ سواد مالی در نشست 26 ژانویۀ 2021 (7 بهمن‌ماه 1399) به بررسی پژوهش‌های جدیدی بپردازند که با تمرکز بر موضوع «بدهی در اواخر عمر» انجام شده است.

این نشست مجازی که چهارمین نشست از مجموعه نشست‌های «ارتباط برای بازنگری؛ پول و کووید19» بود، به همت مرکز جهانی تعالی سواد مالی (جی‌فلک) برگزار شد و آناماریا لوساردی، استاد اقتصاد دانشگاه جرج‌واشینگتن، مدیریت آن را بر عهده داشت. اُلیویا میچل و ویم مِیجس نیز سخنرانان نشست بودند که به ترتیب، مدیر اجرایی شورای پژوهش‌های بازنشستگی و مدیر ارشد اتحادیۀ بانکداری اروپا هستند.

اُلیویا میچل، استاد دانشگاه پنسیلوانیا و مدیر اجرایی شورای پژوهش‌های بازنشستگی

نشست، با گفت‌وگو دربارۀ کتابی که به تازگی در انتشارات آکسفورد منتشر شده، آغاز شد. آناماریا لوساردی و اُلیویا میچل این کتاب را ویرایش کرده‌اند و عنوان آن «بازسازی بازنشستگی؛ بدهی در اقتصادی کهن» است. اُلیویا میچل هدف اصلی تدوین این کتاب را تداوم بدهی‌ها تا دوران بازنشستگی و افزایش سطح بدهی افراد در این دوران مطرح کرد؛ اتفاقی که با توجه به توانایی کمتر سالمندان برای جبران کمبودهای مالی، بسیار نگران‌کننده است. او سپس به بیان خلاصه‌ای از یافته‌های اصلی کتاب پرداخت:

• پژوهش‌ها حاکی از نگرانی شدید سالمندان و بازنشستگان بابت بدهی‌ها و اضطراب و شکنندگی مالی روزافزون آن‌هاست.
• سالمندانی که دچار بدهی زیاد و نرخ بالای نسبت بدهی به درآمد هستند، احتمالاً در بازنشستگی دچار مشکل خواهند شد، مثلاً ممکن است بسیاری از آن‌ها در صورت افزایش نرخ بهره، خانه‌های‌شان را از دست بدهند.
• بدهکاری در بین سالمندان منجر به افزایش آسیب‌پذیری آن‌ها در برابر شوک‌های مالی، هزینه‌های زیاد درمان و تغییرات نرخ بهره در دوران بازنشستگی خواهد شد.
• یکی از دلایل مهم افزایش نرخ بدهی، سیاست نرخ بهرۀ پایین است که مردم را به گرفتن وام بیشتر و اقدام مکرر به خرید خانه‌های گران‌قیمت سوق داده است.
• سالمندان به دلیل نداشتن دانش و مهارت‌‌های مالی، در بازپرداخت بدهی‌ها مرتکب اشتباه‌های بسیاری می‌شوند.

خانم میچل همچنین از تجربۀ ایالات متحده و ژاپن در زمینۀ بدهی سخن گفت. بر اساس شواهدی که در کتاب آمده، آمریکایی‌ها تا دوران بازنشستگی درگیر بدهی‌هایی مثل وام دانشجویی هستند. در مقابل، ژاپنی‌های در آستانۀ بازنشستگی، در چهل سال گذشته افزایش بدهی ند‌اشته‌اند؛ اگر چه نسبت بدهی به درآمد ژاپنی‌های جوان، به دلیل خرید خانه برای تشکیل زندگی، افزایش چشمگیری داشته است. او این افزایش را حاصل سیاست‌های نهادی دولت ژاپن دانست که با وضع تخفیف‌های مالیاتی برای مالکان خانه‌ها و اعمال سیاست نرخ بهرۀ پایین، گرفتن وام مسکن را برای جوانان آسان کرده است.

مدیر اجرایی شورای پژوهش‌های بازنشستگی، در پایان این بخش از گفت‌وگوها به نتایج پژوهشی بین‌المللی اشاره کرد که با بررسی 80 کشور انجام گرفته و یافته‌های آن نشانگر وجود رابطهٔ منفی رشد بدهی خانوار و رشد جی‌دی‌پی در آینده است. او این یافته را تأکیدی جدی بر ضرورت پایش دقیق سطح بدهی خانوارها و در نظر گرفتن آن در تدوین سیاست‌‌های بانک مرکزی دانست.

ویم مِیجس، مدیر ارشد اتحادیۀ بانکداری اروپا

ویم مِیجس در توصیف وضعیت اروپا، به شباهت بعضی از روندهای آن با ایالات متحده و ژاپن اشاره کرد که از آن جمله، پیری جمعیت و بازنشستگی نسل انفجار جمعیت در ده تا بیست سال آینده است. به گفتۀ این مدیر ارشد اتحادیۀ بانکداری اروپا، پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد قارۀ اروپا در سال 2050 نیم میلیون جمعیت صدساله خواهد داشت و از هر یازده نفر، یک نفر حدوداً هشتادساله خواهد بود. از این رو، شواهد موجود در کتاب نام‌برده را برای اروپا نیز کاربردی دانست. ویم مِیجس، که اصالتاً هلندی است، به نتایج پژوهش‌ها دربارۀ وضعیت بازنشستگان این کشور اشاره کرد. بر اساس این یافته‌ها، در هلند:

• از هر پنج نفر، دو نفر در طول زندگی کاری نگران بازنشستگی هستند.
• 52 درصد مردم از درآمد و دارایی خود در دوران بازنشستگی اطلاعی ندارند.
• تصور 45 درصد افراد این است که پس از بازنشستگی، دچار کمبود مالی شدید خواهند شد.
• 35 درصد افراد نگران کاهش درآمد خود در سن بازنشستگی هستند.

آقای مِیجس معتقد است وجود محرک‌های مالی بدهی، از جمله وام‌های رهنیِ فقط بهره، سبب افزایش سطح بدهی در این کشور شده که عاملی تهدیدکننده برای ثبات مالی نیز هست.

اُلیویا میچل گرفتن وام‌های رهنی و دانشجویی، استفادۀ بی‌رویه از کارت اعتباری و خرید خانه‌های گران‌قیمت را مهم‌ترین عوامل افزایش سطح بدهی سالمندان برشمرد و از توقیف یا قطع مستمری حدود 6 درصد از بازنشستگان تأمین اجتماعی به دلیل نپرداختن بدهی‌ها خبر داد. به گفتۀ خانم میچل، یافته‌ها نشان می‌دهد کسانی که کمترین سواد مالی را دارند، بیشتر دچار احساس درماندگی و تنگنای مالی می‌شوند.

بنابراین، او درس اصلی کتاب خود را اهمیت و ضرورت یادگیری سواد مالی دانست و از تأثیر مثبت برنامه‌های آموزش سواد مالی بر بهبود عملکرد سالمندان در مدیریت بدهی و افزایش تاب‌آوری آن‌ها سخن گفت. ویم مِیجس نیز ضمن اشاره به مسئولیت همۀ نهادهای جامعه در قبال رفع این مشکل، از ضرورت آموزش سواد مالی و نقش مهم همکاری‌های دولتی و خصوصی در این زمینه سخن گفت.

ویم مِیجس با تأکید بر اهمیت گسترش مشارکت‌های ‌دولتی‌خصوصی، به نمونه‌هایی از این مشارکت‌ها اشاره کرد که با هدف ارتقای سواد مالی سالمندان در اروپا و کشورهای دیگر انجام شده، از جمله:

• برگزاری برنامه‌ای در هلند با عنوان «بازنشستگی در سه روز»، شامل ارائۀ مشاورۀ فردی در زمینۀ بازنشستگی
• ساخت موزه‌های مالی در مکزیک، ایتالیا، چین و کانادا به همراه ارائۀ ملموس و کاربردی سواد مالی به سالمندان
• ایجاد مرکز اجتماع سالمندان در لیتوانی با هدف ارائۀ خدمات مختلف به آن‌ها، شامل ارائۀ آموزش‌های مالی در زمینۀ بدهی و بازنشستگی
• ایجاد واحد تربیت مربی سواد مالی در لهستان
• همکاری‌ نهادهای دولتی و خصوصی با انجمن‌های شهروندان سالمند در سوئد، فنلاند و کشورهای دیگر

آقای مِیجس همچنین از دو دغدغۀ مهم خود سخن گفت که یکی در پیش گرفتن رویکردی اروپایی به موضوع سواد مالی و دیگری، توجه کمیسیون خدمات مالی به این موضوع بود.

اُلیویا میچل دو راهکار عمده برای رفع مشکل بدهی در دوران همه‌گیری‌ ارائه کرد: اقدام فوری برای واکسینه کردن مردم و بسته‌های حمایتی. وی همچنین موافقت خود را با راهکار پیشنهادی ویم مِیجس، مبنی بر افزایش مشارکت‌های دولتی‌خصوصی اعلام کرد و اثربخشی پویش‌های ملی گسترده و نمونه‌های موفق آن را در گذشته، اثباتی بر این مدعا دانست. ویم میجس نیز ضمن تأیید و تکرار توصیه‌های اُلیویا میچل، از اتحادیۀ اروپا دعوت کرد از ظرفیت خود برای جمع کردن مردم استفاده کرده و مشارکت آن‌ها را برای این چالش بزرگ جلب کند.

به گفتۀ اُلیویا میچل، پژوهش‌هایی دربارۀ سواد مالی زنان نشان می‌دهد با اینکه آن‌ها از سواد مالی کمتری نسبت به مردان برخوردارند، آموزش‌پذیرتر هستند؛ چون از کم‌سوادی خود اطلاع دارند. در مقابل، مردها به طور متوسط سواد مالی بیشتری دارند؛ اما آموزش به آن‌ها دشوارتر است. دلیل این امر، اعتماد به نفس بیش از حد مردها، حتی در صورت نداشتن سواد کافی است که باعث می‌شود به آموزش‌های مالی روی خوش نشان ندهند.

خانم میچل همچنین به منظور تشریح وضعیت اقلیت‌های نژادی گزارش داد: «یافته‌ها نشانگر کمبود یا نبود سواد مالی در آفریقایی‌تبارهای ایالات متحده است.» او نداشتن سواد مالی و بهره‌مندی از سرمایۀ اولیۀ کمتر را دو دلیل عمدۀ گرایش این گروه به گرفتن وام فوری و گرفتار شدن به انواع بدهی‌های هنگفت برشمرد.

ویم مِیجس رسانه‌های اجتماعی را ابزاری ضروری برای جذب جوانان به فراگیری آموزش‌های مالی دانست؛ اما تأکید کرد باید به شیوه‌ای جذاب از این ابزار استفاده شود، وگرنه همچون آموزش‌های معمول، توان جذب مخاطب را نخواهد داشت. سپس برای نمونه، به پلتفرم‌های بازی‌ای مثل «کاهوت» اشاره کرد که با ارائۀ آموزش‌ها و مسابقات مالی در قالب بازی، آن‌ها را برای مخاطب جذاب می‌کند.

اُلیویا میچل در پاسخ به پرسشی دربارۀ نقش فین‌تک‌ها در مدیریت بدهی گفت: «فین‌تک مسیر درازی پیش رو دارد تا در زمینۀ بدهی به بازنشستگان کمک کند.» او با اعلام خبر انتشار کتابی با موضوع تأثیر فین‌تک بر بازنشستگی، ادامه داد: «طبق بررسی‌ها، اگر چه پلتفرم‌های فین‌تک پیشرفت‌هایی در حوزۀ پس‌انداز و سرمایه‌گذاری داشته‌اند، عملکردشان در بسیاری از موضوع‌ها تاکنون ضعیف بوده است. تمرکز آن‌ها بیشتر روی جوانان است و دربارۀ زمان مطالبۀ مزایای تأمین اجتماعی، مدیریت بدهی‌های برجای‌مانده تا بازنشستگی و ترتیب برداشت از حساب‌های مختلف پس‌انداز و بازنشستگی کمکی نمی‌کنند.»

ویم مِیجس نیز ضمن برشمردن ویژگی‌های مثبت فین‌تک‌ها، از جمله جذابیت، دسترسی آسان، ارائۀ راهکارهای هوشمند و برنامه‌های موفق در حوزۀ پس‌انداز، آن‌ها را فاقد شفافیت و پختگی لازم دانست.

در این ویدئو، فیلم کامل نشست مجازی «ارتباط برای بازنگری؛ پول و کووید19» با موضوع «مدیریت بدهی و امنیت مالی» را می‌بینید.