همیشه با صحبت از قرض دادن، خوش‌حسابی و اعتبار اولین مفهومی است که به ذهن می‌آید. قرض دادن و نگرانی از عدم ‌بازپرداخت هیچ‌گاه جدای از هم نبوده‌اند. حتی در عصر غارنشینی هم کسی که به همسایه خود در غار کناری، برای روشن کردن آتش، چوب قرض می‌داد، در پس ذهنش از خود می‌پرسید: «یعنی دوباره چوب‌هایم را پس می‌گیرم؟» با بزرگ‌تر و پیشرفته شدن جوامع و کم شدن شناخت انسان‌ها از یکدیگر این نگرانی بیشتر هم شد. شاید هر انسانی در زندگی خود چند باری این نگرانی را تجربه کند؛ اما موضوع برای بانک‌ها و مؤسسات مالی یا فروشندگان اعتباری که همواره محل تقاضای دریافت وام هستند امری مهم‌تر است. آن‌ها می‌خواهند بدانند با اعطای هر وام چه ریسکی را متحمل می‌شوند.

در گذشته نه چندان دور، تصمیم‌های مربوط به اعطای وام توسط کارمند واحد اعتبارات بانک انجام می‌شد. اگر فردی قصد خرید خانه یا خودرو داشت به بانک مراجعه می‌کرد و در آنجا با یک کارمند تیزبین و البته کمی بدبین روبه‌رو می‌شد. بر همین اساس، اینکه فردِ خوش‌حسابی جواب رد بشنود، فقط به این دلیل که کارمند بانک رفتارش را دوست نداشته یا از او خوشش نیامده، بسیار رایج بود. حتی اگر هم با وامش موافقت می‌شد، مجبور بود کلی وثیقه بگذارد و افرادی را ضامن خود کند تا خیال بانک از اینکه دوباره روی پولش را می‌بیند، راحت شود. سابقه فرد در بازپرداخت وام‌های قبلی یا اعطای وام به فردی که توسط دوست و آشنا معرفی شده بود تمام آن چیزی بود که در نظر گرفته می‌شد. این روش یک مشکل بسیار اساسی داشت؛ تخصیص وام و اعتبار بیشتر بر مبنای احساس و قضاوت تعیین می‌شد و تضمینی وجود نداشت که این تصمیم‌ها بی‌طرف و بدون تبعیض‌ باشد.

اما امروزه این قضاوت‌های احساسی و ذهنی جای خود را به تحلیل‌های آماری بسیار دقیق برای تعیین میزان شایستگی اعتباری افراد داده است؛ تحلیل‌هایی که با عنوان «اعتبارسنجی یا رتبه‌بندی اعتباری» شناخته می‌شود. این فرآیند در ابتدا با شکل‌گیری ادارات اعتباری (Credit Bureaus) آغاز شد. در این ادارات تمامی اطلاعات مربوط به وضعیت بدهی و رفتارهای اعتباری افراد از بانک‌ها و سازمان‌های گوناگون گردآوری و با نام گزارش اعتباری منتشر شد. گزارش‌های اعتباری، تصویری روشن از چگونگی مدیریت بدهی توسط فرد را نشان می‌دهد و شامل موارد زیر است:

• اطلاعات هویتی: نام، تاریخ تولد، محل سکونت فعلی و قبلی فرد، وضعیت اشتغال و اطلاعات تماس
• اطلاعات مربوط به بدهی‌های فعلی فرد: این فرد در حال حاضر چه نوع بدهی داشته و مبلغ هر کدام و میزان قسط ماهانه هر وام چقدر است
• سابقه پرداخت: این قسمت مهم‌ترین بخش گزارش اعتباری محسوب شده و تعداد دفعات تأخیر در پرداخت اقساط یا عدم پرداخت آن‌ها را نشان می‌دهد
• سوابق عمومی: در این قسمت اطلاعات دریافتی از دولت شامل خرید دارایی‌ها، حبس مال، سلب حق مالکیت، ورشکستگی، رأی دادگاه و حتی طلاق گزارش می‌شود.
• درخواست‌های اعتباری: فهرستی از شرکت‌ها و افرادی که در دو سال گذشته درخواست دریافت نسخه‌ای از گزارش اعتباری فرد را داشته‌اند.

گزارش‌های اعتباری نقطه اتصال گذشته و آینده مالی هر فرد به حساب می‌آید. کسانی که باید در خصوص قرض پول یا اعطای وام به فردی تصمیم بگیرند می‌توانند گزارش اعتباری آن شخص را از اداره‌های اعتباری دریافت کرده و پس از مطالعه سابقه اعتباری و چگونگی مدیریت او در بدهی‌های قبلی به یک نتیجه درست برسند. در نتیجه علاوه بر بانک‌ها، سازمان‌های دیگری مانند شرکت‌های بیمه، اداره‌های دولتی، صاحبخانه‌ها یا حتی کارفرمایان نیز از مشتریان گزارش‌های اعتباری هستند.

گزارش‌های اعتباری با وجود همه مزایا یک ایراد بسیار اساسی دارند و آن اینکه تنها بر اساس تعداد دفعات دیرکرد در وام‌های پیشین تدوین می‌شوند. اما آیا ریسک اعطای وام به فردی که تاکنون هیچ وامی دریافت نکرده همانند ریسک اعطای وام به فردی با سابقه اعتباری طولانی است؟ یا ریسک اعطای وام به فردی که تا سرحد توان خود زیر بار بدهی و قرض رفته همانند فردی است که با توجه به توان مالی خود اقدام به دریافت وام می‌کند حتی اگر هیچ‌کدام از آن‌ها هیچ تأخیری در پرداخت نداشته باشند؟ به طور حتم پاسخ به هر دو سؤال منفی است.

هم‌اکنون در ایران نیز شرکت‌هایی وجود دارند که با بررسی الگوهای گوناگون جهانی و با توجه به شرایط بومی کشور، سیستم‌هایی به منظور اعتبارسنجی افراد طراحی کرده‌اند. در برخی از این سیستم‌ها افراد با ارائه اطلاعاتی مانند شغل، درآمد و میزان پایداری آن، توان بازپرداخت، عملکرد مالی، استان محل سکونت، رفتار اعتباری و ... می‌توانند امتیاز اعتباری خود را مشاهده و از آن برای دریافت وام از بانک‌ها و مؤسسات مالی استفاده نمایند (مانند سامانه اعتبارسنجی مرآت).

شرکت‌هایی نیز هستند که با نظارت بانک مرکزی اقدام به جمع‌آوری اطلاعات اعتباری افراد از بانک‌ها، مؤسسات مالی و اعتباری، سازمان امور مالیاتی، شرکت‌های بیمه و ... نموده و بر اساس آن‌ها، گزارش و رتبه اعتباری افراد را منتشر کرده‌اند. هر فردی با مراجعه به پایگاه اینترنتی این شرکت‌ها و با پرداخت هزینه قادر به مشاهده رتبه خود خواهد بود. از دیگر خدمات ارائه‌شده توسط این شرکت‌ها آن‌ است که افراد و سازمان‌هایی که باید در مورد اعطای وام یا اعتبار به شخصی دیگر تصمیم بگیرند می‌توانند به رتبه اعتباری آن‌ها دسترسی داشته باشند. البته این دسترسی با اجازه خود شخص امکان‌پذیر است (مانند سامانه اعتبارسنجی مرآت، شرکت مشاوره رتبه‌بندی اعتبار ایران، شرکت اعتبار یکپارچه سپهر با نام اختصاری آیس و ....).

گزارش‌ها و امتیازهای اعتباری می‌توانند راهی برای دسترسی آسان به یکی از مهم‌ترین اهرم‌های مالی یعنی وام و بدهی باشند. جدای از دسترسی سریع و راحت، یک گزارش اعتباری خوب، هزینه‌های مالی دریافت وام را نیز کاهش می‌دهد. هرچه فرد شایستگی اعتباری بهتری داشته باشد به احتمال بیشتری وامی با شرایط بهتر و هزینه‌های مالی پایین‌تر دریافت می‌کند. به همین دلیل است که گزارش‌های اعتباری نقش مهمی در بسیاری از موقعیت‌های مهم مالی در طول زندگی فرد بازی می‌کند و تلاش برای بهبود آن‌ امری ضروری است.