خوک در فرهنگ غربی نماد ثروت اندوزی، جمع­‌آوری پول و زندگی آزمندانه است. در بیشتر کتاب­‌های داستانِ کودک در این فرهنگ، برای آموزش سواد مالی، از این حیوان استفاده شده و قلک‌­ها به شکل خوک ساخته می­‌شوند.

اما در فرهنگ ایرانی-اسلامی، خوک تصویر مثبتی ندارد. چون از دسته جانوران غیر اهلی به شمار می‌­رود، نه سودمند است و نه محبوب. از آن جهت که نجس است و خوردن گوشت آن حرام، نمی­‌توان و نباید از آن به عنوان نماد آموزش سواد مالی بهره برد. جلوه این حیوان در گسترۀ ادبیات فارسی، در واژه «گراز» به چشم می­‌آید. گراز که نامش از ریشه اوستایی «وُراز» گرفته شده، همان خوکِ نر است و در ادب فارسی گاه به زورمندی آن اشاره شده و کنایه از ظالم و ستمگر است.

گاو

وقتی پدیده یا موضوعی در سنت­‌های ادبی مردم، برجسته می­‌شود، بدین معناست که این عامل در فرهنگ اجتماعی، ملی و مذهبی آن جامعه جلوه­‌ای خاص دارد. در فرهنگ و اساطیر ایرانی، گاو حضوری برجسته دارد. این حیوان سودمند، در درجه نخست، نماد زندگی و پرورندگی است. واژه گاو در اوستا به صورت «گئو» یا «گئوش» آمده و غیر از مفهوم امروزی، به همه چهارپایان مفید نیز اطلاق می­‌شده است.

واژه گوسفند که امروزه برابر میش است، در گذشته برای گاو به کار می­‌رفته و مراد از آن «گاو مقدس» بوده است. ایرانیان باستان، پدیده­‌ها و عناصر سودمند طبیعت و آن دسته از موجودات را که در زندگی آن­‌ها نقشی اساسی داشته­‌اند، مقدس داشته و ایزدی را نگاهبان آن می­‌دانستند. از سویی دیگر، در دوران کو‌‌چ‌­­نشینی و دامداری و نیز در عصر یک‌­جانشینی و زراعت، گاو در زندگی آ‌‌‌ن‌ها نقش بسیار مهمی داشته است.

در ایران باستان، گاو از همه چهارپایان مفیدتر تلقی می­‌شده است. گاو نر یا «وزراء» عمل زراعت و شخم‌زدن و نیز باروری گاو ماده را به عهده داشته و گاو ماده جدا از بارداری و زاد­ و ولد، با شیردهی، منشأ چندین فرآورده اساسی در تغذیه انسان است. بنابراین گاو به نمادی از تلاش و کوشش تاب­‌فرسا و باروری و تولید، تبدیل می‌­شود.

در آیین‌­های مختلف ایرانیان، پس از زرتشت نیز منزلت چهارپایان سودمند با اسم گاو محفوظ ماند. با پیدایش اسلام و تاکید این دین مبین، بر رفتار مناسب با حیوانات سودمند و با الگوپذیری از رفتار حضرت رسول (ص)، چهارپایان مفید از جمله گاو و گوسفند، شایستۀ توجه و مراقبت نیکو معرفی شدند. بزرگ­ترین سوره قرآن­‌کریم (بقره) نام گاو بر خود دارد. دلیل نامگذاری این سوره روایت داستان گاو بنی‌­اسرائیل در آن است. جالب اینکه در سورۀ انعام (چهارپایان)، گوشت گاو -به جز برخی قسمت­‌های آن- بر یهودیان حرام می­‌شود. جای دیگری هم اشاره می­‌رود که گوشت گاو حلال بوده و تنها برای تنبیه یهودیان بر آنان حرام شده است.

بنی‌­اسرائیل در جایی دیگر نیز از آیین آسمانی موسی (ع) منحرف و به «سامری»، می‌­گرایند. «گوساله زرین سامری»، هم نماد فراوانی و نعمت (گاو) و هم بازتابی از م­ال‌اندوزی و ثروت (زراندودی)، بت آنان می‌شود. روشن است که نعمت و ثروت‌­اندوزی ممکن است در جلوه بیرونی یکسان باشند، اما در دیدگاه و کارکرد متفاوت­‌اند. بنی‌­اسرائیل هم شیفته‌ی روی منفی این سکه شده و نعمت­‌های خداوند را بر خود، به سادگی فراموش کردند.

جای دیگری که در قرآن، از گاو سخن به میان می‌­آید، سوره یوسف (ع) است. در خواب فرمانروای مصر، «گاو لاغر» و «خوشه خشک»، نماد خشکسالی و تنگدستی و «گاو فربه» و «خوشه سبز»، نمادی از رشد و برکت و ثروت و وفور نعمت است. از این رو گاو در خواب به روزی، نعمت و برکت، گشایش در معیشت، سود و منفعت تعبیر می‌­شود.

گاو در فرهنگ ایرانی

در بخش اساطیری شاهنامه، «فریدون» ششمین شاه ایران با پانصد سال پادشاهی و از نژاد تهمورث بوده است. پدر فریدون به دست ضحاک -پادشاه اهریمنی و ستمگر- کشته شد. مادرش بیمناک از جان فرزند، او را به مرغزاری برد و به دست گاوداری سپرد تا با شیر گاوی به نام «پرمایون» او را پرورش دهد. فریدون شخصیت محبوب و ظلم­‌ستیزی است و چگونگی رشد و نمو او از نظر فردوسی اهمیت فراوانی دارد و در این بخش از شاهنامه از این گاو نام می­‌برد. نکته دیگر در نام گرز فریدون است؛ «گرز گاو‌پیکر»، «گرز گاوچهر»، «گرز گاوسار»، «گرز گاوسر» یا «گرزه گاومیش» نام‌­های این گرز است و هنگام ستیز با «ضحاک»، این گرز همراه فریدون بوده است. گاو در اساطیر ایرانی اشکال گوناگونی دارد:

1. گاو فلک یا گاو آسمان

بر اساس باورهای نجومی ایرانیان، «برج ثور» یکی از صور دوازده‌­گانه منطقه البروج است و نیم‌گاوی تخیل شده که روی به مشرق و پشت به مغرب دارد. ثور یا گاو فلک، نماینده آن دسته از جانوران است که با آدمی خو گرفته‌­اند.

2. گاو اوگدات

 در روایات مربوط به آفرینش در ایران کهن، پنجمین مرحله آفرینش، خلقت حیوانات بوده است. همان­‌طور که درباره خلقت گیاهان، از «درخت همه‌تخم» -که همه گیاهان از آن به وجود آمدند- سخن می­‌رود، در مورد حیوانات هم سخن از گاوی به نام «اوگدات» است که تخم تمامی چهارپایان و حتی برخی گیاهان سودمند را با خود داشته است. این گاو تنها مخلوق روی زمین و حیوانی زیبا و نیرومند بوده که گاهی او را به صورت گاوی نر، و گاهی هم به شکل گاو ماده، تصویر کرده‌­اند.

3. گاو و کیومرث

در روایات زردشتی، «کیومرث» به عنوان نخستین انسان، ارتباط نزدیکی با گاو دارد. در اساطیر ایرانی، آفرینش کیومرث همراه با پیدایش گاو است.

4. گاو و مهر

آئین مهر، آئینی بر پایه پرستش میتراست که سابقه­‌اش به پیش از آئین زردشت باز می­‌گردد. «قربانی‌کردن» یکی از باورهای این آئین است. در تندیس­‌های دین میترایی، میترا زانو زده و خنجری را در تهی‌گاه گاوی که پشت سر او قرار دارد، فرو کرده است. در بعضی از این آثار، دُم گاو نر به سه ساقه غله ختم می­‌شود و در یکی از آنها به جای خون از جای زخم، ساقه­‌های غله بیرون زده‌­اند. این­گونه آثار، حاکی از آنند که گاو نر، دست کم در یکی از جنبه­‌هایش، مظهر روح غله محسوب می­‌شده است. ایزد مهر با قربانی کردن گاو، حیات را روی زمین می­‌گستراند و به گیاهان و جانوران، زندگی تازه‌­ای می­‌بخشد. آن‌گاه که مهر، گاو را قربانی می­‌کند، معجزه­‌ای عجیب روی می­‌دهد؛ از بدن گاو، همه سبزی­‌ها و گیاهان سودمند به وجود می­‌آیند و زمین از سبزه پوشیده می­‌شود.

5. گاو و جمشید

جمشید، انسانی را با جامه‌­ای رنگارنگ و چهره­‌ای زیبا سوار بر گاوی دید که آن گاو از هفت گوهرِ زر، سیم، روی، مس، آهن، ارزیر و سرب، ترکیب یافته بود. آن سوار بر درگاه جمشید در سرزمین بابل ایستاده و شاخه­‌ای سوسن در دست داشت و مردم را به نام­‌ها و صفات‌­شان می­‌خواند و از ترکیب گوهرهای گاو خویش، آن‌ها را بهره‌­مند می­‌ساخت. این گاو مقدس است و جایگاه والایی دارد و شاید بتوان آن را همان «پرمایه» که در شاهنامه آمده (گاو پرورنده فریدون) دانست؛ چون ویژگی­‌های گاوی که جمشید می­‌بیند، مشابه همان گاو در شاهنامه است. «گاوگنج» نام گنج گران‌بهایی است که جمشید داشته و در زمان بهرام‌گور کشف می­‌شود. این گنج به صورت دو گاو بزرگ طلایی رنگ است که به انواع جواهرات دیگر نیز آراسته بوده است.